Những bài ca dao về cá trong kho tàng văn học dân gian Việt Nam

Ca dao về cá là một phần không thể thiếu trong kho tàng văn học dân gian Việt Nam. Qua hình ảnh con cá gần gũi, những câu ca dao mộc mạc không chỉ phản ánh đời sống lao động của người nông dân mà còn gửi gắm nhiều bài học sâu sắc về tình yêu, đạo đức và triết lý sống. Hãy cùng khám phá những câu ca đậm chất quê hương này.

Hình ảnh cá trong ca dao

Trong ca dao Việt Nam, hình ảnh con cá không chỉ là biểu tượng của đời sống mưu sinh gắn liền với sông nước, mà còn mang nhiều tầng ý nghĩa sâu sắc. Con cá xuất hiện trong những câu ca mộc mạc như một phần quen thuộc của làng quê, phản ánh lao động nông nghiệp, nghề chài lưới và cả những mối quan hệ xã hội, tình cảm con người.

Cá trong ca dao đôi khi là biểu tượng của sự khéo léo, nhanh nhẹn, lúc khác lại gợi lên nỗi niềm chờ mong, thủy chung trong tình yêu đôi lứa:

"Cá cắn câu biết đâu mà gỡ
Chim vào lồng biết thuở nào ra"

Hình ảnh con cá cũng thường gắn liền với ẩn dụ về phận người nhỏ bé giữa cuộc đời rộng lớn, thể hiện sự cam chịu, thủy chung hoặc khát vọng tự do:

"Thân em như cá rô đồng
Tuy rằng bé nhỏ nhưng lòng trung kiên"

Như vậy, cá trong ca dao không chỉ là một loài vật quen thuộc, mà còn là hình tượng nghệ thuật, chứa đựng tâm tư, tình cảm và triết lý sống sâu xa của người xưa.

Những câu ca dao tục ngữ về cá

Ca dao tục ngữ về cá chứa đựng nhiều hình ảnh sinh động, gần gũi với đời sống người Việt. Qua những câu ca dao này, cá không chỉ là biểu tượng của sự no đủ, tài lộc mà còn phản ánh những bài học sâu sắc về tình yêu, cuộc sống và nhân cách. 

1/

Ai làm quên cá dưới ao
Quên sông tắm mát, quên sao trên trời

Câu ca thể hiện nỗi trách móc người quên tình xưa nghĩa cũ, dùng hình ảnh “cá dưới ao”, “sông tắm mát”, “sao trên trời” để ví với kỷ niệm và những điều từng gắn bó, thân thuộc.

2/

Con cá vẩn vơ núp tại bóng cầu,
Chờ anh khác thể sao hầu chờ trăng

Diễn tả nỗi chờ mong trong tình yêu. Cá ẩn dưới cầu tượng trưng cho người con gái đợi chờ trong lặng lẽ, ví như sao đợi trăng – một sự chờ đợi thủy chung, hy vọng mong manh.

>>>Tài liệu tham khảo khác: Ca dao về lòng dũng cảm và tinh thần bất khuất của người Việt xưa

3/

Cá lưỡi trâu sầu ai méo miệng,
Cá trèn bầu nhiều chuyện trớt môi

Dùng hình ảnh cá có hình dạng đặc biệt để châm biếm hoặc ví von với con người – người hay buồn rầu (méo miệng) hoặc người hay nhiều chuyện (trớt môi). Một kiểu trào phúng dân gian.

4/

Nước trong thấy đá, con cá lội thấy vi,
Sầu chi đến nỗi anh bận áo có khuy quên gài?

Châm biếm sự đãng trí vì sầu muộn hay tình cảm, mượn hình ảnh trong suốt (nước trong, thấy cá thấy vi) để nói về sự rõ ràng, nhưng người lại "quên gài khuy" vì tâm trí rối bời.

5/

Đôi ta như cá ở đìa,
Ngày ăn tản lạc, tối vìa đủ đôi

Mô tả tình yêu gắn bó bền chặt, dù ban ngày đôi lứa tạm xa (cá tản lạc), nhưng đêm đến lại trở về bên nhau. Tình cảm như cá đìa – thủy chung và hòa hợp.

6/

Nước trong cá chẳng ăn mồi,
Đừng câu mà mệt, đừng ngồi mà trưa

Một lời khuyên nhủ nên biết chọn thời cơ, đừng làm việc vô ích khi điều kiện chưa thuận lợi. Cá không ăn mồi thì đừng phí công.

7/

Đồng Tháp Mười cò bay thẳng cánh,
Nước Tháp Mười lóng lánh cá tôm

Ca ngợi vùng đất Đồng Tháp Mười với thiên nhiên trù phú, sông nước dồi dào cá tôm – biểu tượng cho sự giàu có, thanh bình của miền quê sông nước.

8/

Ngồi buồn xe chỉ uốn cần,
Xe chưa đặng chỉ, cá lần ra khơi.

Diễn tả sự chờ đợi nhưng không đúng lúc, chưa sẵn sàng thì cơ hội đã trôi qua. Ẩn dụ cho việc không kịp nắm bắt thời điểm vàng trong tình cảm hay cuộc sống.

9/

Lưới thưa mà bủa cá kìm,
Lòng qua thương bậu, bậu tìm nơi nao?

Dù điều kiện không thuận lợi (lưới thưa, khó bắt cá), nhưng người vẫn cố gắng vì yêu thương. Thể hiện tình yêu đơn phương hoặc bị lãng quên.

10/

Song le sao khéo kén đôi,
Chồng mồm cá ngão, vợ môi cá mè

Một cách trào lộng hôn nhân, nói về sự không cân xứng trong ngoại hình hoặc tính cách của vợ chồng. Mượn hình ảnh mồm cá – môi cá để ví von hài hước.

11/

Ví dầu lịch vắn lươn dài,
Quạ đen, cò trắng, thằng chài xanh lông.
Thằng chài lặn hụp dưới sông,
Gánh gạo đưa chồng nước mắt như mưa.

Câu ca nói về nỗi vất vả của người phụ nữ khi lấy chồng xa, dùng hình ảnh sông nước, cá lươn, cò quạ để biểu đạt hoàn cảnh đối nghịch, gian truân, đầy nước mắt.

12/

Uổng công anh se nhợ uốn cần,
Uốn xong con cá nó lần ra khơi.

Nỗi thất vọng khi đã dày công chuẩn bị nhưng kết quả tuột mất, ví như tình cảm dành cho ai đó nhưng người ta lại ra đi.

13/

Cá không ăn muối cá ươn,
Con cưỡng cha mẹ trăm đường con hư.

Lời khuyên răn đạo đức. So sánh con cá không ăn muối sẽ thối, cũng như con cái không nghe lời cha mẹ thì dễ hư hỏng.

14/

Mẹ ơi đừng đánh con đau,
Để con bắt ốc, hái rau mẹ nhờ.
Mẹ ơi đừng đánh con khờ,
Để con đan lờ bắt cá mẹ ăn.

Hình ảnh trẻ thơ vừa ngây ngô, vừa hiếu thảo, xin mẹ đừng đánh để mình có thể giúp mẹ lao động kiếm ăn.

15/

Cá tươi thì xem lấy mang,
Người khôn xem lấy đôi hàng tóc mai.
Tóc mai sợi vắn sợi dài,
Có đâu mặt rỗ đá mài không trơn.

So sánh giữa cá tươi và người khôn, dạy cách xem người, nhìn người dựa vào đặc điểm bên ngoài nhưng cần tinh tế để không đánh giá sai.

16/

Mồ côi cha ăn cơm với cá,
Mồ côi mẹ lót lá mà nằm.

Nêu lên vai trò khác nhau của cha và mẹ, cha lo miếng ăn, mẹ lo chỗ nằm. Mồ côi mẹ là mất sự che chở tinh thần lớn lao nhất.

17/

Đốt than nướng cá cho vàng,
Lấy tiền mua rượu cho chàng uống chơi.
Gặp khi có khách đến chơi,
Mời cơm, mời rượu cho vui lòng chàng.

Tình cảm hy sinh của người phụ nữ dành cho người mình yêu, sẵn sàng làm mọi điều để vừa lòng chàng trai, kể cả khi có khách đến cũng luôn tôn trọng, hiếu khách.

18/

Muốn ăn canh cá với cà,
Bỏ cha bỏ mẹ, bỏ nhà theo anh.

Lời tỏ tình mộc mạc, ví von việc chấp nhận theo chồng, chấp nhận hi sinh gia đình chỉ để được ở bên người mình yêu.

19/

Mùa hè ăn cá sông,
Mùa đông ăn cá bể.

Câu ca nói về kinh nghiệm dân gian trong ẩm thực, chọn cá theo mùa và nguồn nước để ngon, bổ hơn – phản ánh sự hòa hợp với tự nhiên.

20/

Theo anh về xứ Bạc Liêu,
Ăn cá thay bánh, sò nghêu thay quà.

Miêu tả đặc trưng văn hóa vùng sông nước miền Tây, nơi giàu cá tôm – cho thấy sự mộc mạc, gần gũi và phong phú của ẩm thực địa phương.

21/

Ngó lên đám bắp trổ cờ
Đám dưa trổ nụ, đám cà trổ bông

Câu ca mô tả hình ảnh mùa màng phát triển tốt, từng loại cây trổ hoa kết quả đúng thời vụ, biểu hiện cho sự sinh sôi, phát triển, báo hiệu một mùa bội thu.

22/

Tiếng đồn em lấy chồng già
Đêm nằm em thấy ớt cà ra răng?
– Tre già còn dẻo hơn măng
Ớt cà ra có hột, chớ hơn thằng ớt tơ

Ca dao có ý châm biếm, giễu nhại chuyện lấy chồng già hơn tuổi, nhưng vẫn tự tin về bản thân, khẳng định sự dẻo dai, khôn ngoan, và cái “hạt” (hột ớt) ở đây tượng trưng cho sự trưởng thành, giá trị hơn người trẻ non nớt.

23/

Cá lên mặt nước cá khô
Vì anh, em phải giang hồ tiếng tăm

Thể hiện nỗi cay đắng của người con gái vì tình yêu mà phải chịu cảnh bị xa lánh, vất vả, “cá lên mặt nước cá khô” ám chỉ sự lộ diện, không còn được ẩn mình bình yên nữa.

24/

Chim tham ăn sa vào vòng lưới
Cá tham mồi mắc phải lưỡi câu

Câu ca cảnh báo về hậu quả của sự tham lam, cho dù là chim hay cá, khi bị cám dỗ bởi miếng mồi ngon thì sẽ bị mắc bẫy, vướng vào nguy hiểm.

25/

Chim kia vì bởi tham ăn
Mà vương phải lưới người giăng đấy rồi
Cá kia vì bởi tham mồi
Mà mắc phải lưỡi câu người cắm đây

Tương tự câu 24, nhấn mạnh sự tham lam, thiếu suy nghĩ dễ dẫn đến hậu quả nghiêm trọng, được nhắc lại qua hai hình ảnh đối xứng của chim và cá.

26/

Trời mưa cho lúa thêm bông
Cho đồng thêm cá, cho sông thêm thuyền

Ca ngợi sự phong phú, sung túc của thiên nhiên, mưa xuống giúp lúa tốt, cá đầy đồng, thuyền đầy sông – hình ảnh bình yên, đủ đầy của cuộc sống nông thôn.

27/

Chừng nào chim nọ lìa cành
Cá kia lìa biển anh đành lìa quê

Diễn tả sự bất khả, việc chia lìa chỉ xảy ra khi điều không thể xảy ra, dùng hình ảnh chim lìa cành, cá rời biển để nói về sự chia tay hoặc từ bỏ quê hương chỉ khi cực đoan.

28/

Chừng nào Chợ Lớn hết vôi
Bắc Nam hết cá thời tôi hết buồn

Câu nói hài hước và mượn ẩn dụ để diễn tả sự vô cùng, điều không thể xảy ra, ví von việc “tôi hết buồn” sẽ xảy ra khi “Chợ Lớn hết vôi” và “Bắc Nam hết cá” – những điều không tưởng.

29/

Con cá tróc vi hiềm vì nước chảy
Cái cần câu gãy vì vướng gốc tre gai
Không xong cũng tại mối mai
Nên duyên trắc trở tình nầy không quên

Mượn hình ảnh cá, câu, nước chảy, gốc tre để ẩn dụ sự trắc trở trong tình yêu, duyên phận khó thành, dù có nhiều trở ngại nhưng vẫn không quên tình cảm sâu đậm.

>>>Cùng tìm hiểu thêm: Những câu ca dao về cò giàu cảm xúc và ý nghĩa sâu xa

30/

Trời xanh dưới nước cũng xanh
Trên non gió thổi, dưới gành sóng xao
Bấy lâu nay cách lựu trở đào
Chim trong lồng chim thảm, cá dưới biển sâu cá sầu

Một câu ca dao khá trừu tượng, mô tả cảnh sắc thiên nhiên đồng điệu, đồng thời ẩn dụ về tâm trạng buồn bã, khao khát tự do của những sinh linh (chim trong lồng, cá dưới biển sâu), thể hiện sự tù túng, cô đơn.

Ca dao về cá không đơn thuần nói về một loài vật quen thuộc, mà còn là tấm gương phản chiếu đời sống, tâm hồn và bản sắc văn hóa người Việt xưa. Mỗi câu ca là một lát cắt sinh động của cuộc sống thôn quê, chứa đựng giá trị nhân văn sâu sắc. Đọc ca dao về cá, ta thấy lòng mình nhẹ nhàng và thêm yêu mến cội nguồn dân tộc.